پول نقد موجود در بین مردم و ذخایر بانکی، پایه پولی را شکل می‌دهد. پایه پولی یک مجموعه پولی است که به‌طور گسترده مورد استناد قرار نمی‌گیرد و با عرضه پول متفاوت است. این شامل کل عرضه ارز در گردش علاوه‌بر بخش ذخیره‌شده از ذخایر بانک‌های تجاری در بانک مرکزی خواهد بود. این پول گاهی‌اوقات به‌عنوان پول پرقدرت شناخته می‌شود؛ چراکه می‌توان آن را از طریق فرایند بانک‌داری ذخیره کسری ضرب کرد.
پایه پولی چیست؟
پایه پولی یا Monetary Base به کل مقدار پولی گفته می‌شود که توسط بانک مرکزی یک کشور ایجاد می‌گردد. این شامل پول نقد موجود در بین مردم و ذخایر بانکی مانند سپرده‌های بانک‌ها نزد بانک مرکزی است. در واقع پایه پولی به دو بخش اسکناس‌ها و سکه‌ها در گردش و ذخایر بانکی نزد بانک مرکزی تقسیم می‌شوند.
اگر می‌خواهید به زبان ساده به تعریف پایه پولی برسید؛ باید بدانید پایه پولی در واقع مقدار پولی است که بانک مرکزی به شکل اسکناس و سکه یا ذخایر بانکی در اقتصاد وارد می‌کند. این پول پایه‌ای است که سایر پول‌ها و اعتبارها روی آن ساخته شده‌اند. اگر بانک مرکزی پول بیشتری چاپ کند یا به بانک‌ها وام بدهد؛ پایه پولی افزایش مییابد و این می‌تواند باعث بیشترشدن پول در کل اقتصاد شود.
فرض کنید بانک مرکزی یک کشور 100 میلیارد تومان اسکناس چاپ می‌کند و به بانک‌های تجاری ارائه می‌دهد. بانک‌های تجاری این پول را در سیستم بانکی به گردش در می‌آورند و بخشی از آن را به‌صورت وام به مردم می‌دهند. در این مثال پایه پولی همان 100 میلیارد تومان اسکناس است که توسط بانک مرکزی ایجاد می‌شود.
بانک‌ها از این 100 میلیارد به‌عنوان پشتوانه برای دادن وام‌های بیشتر استفاده می‌کنند؛ بنابراین مقدار پول در اقتصاد می‌تواند خیلی بیشتر از 100 میلیارد تومان شود. بر این اساس در پاسخ به پرسش پایه پولی چیست؟ می‌توان گفت پایه پولی همان پول اولیه و اساسی است که بانک مرکزی وارد اقتصاد کرده و روی آن، بقیه فعالیت‌های مالی و اعتباری بنا می‌شود.
تفاوت پایه پولی و نقدینگی
آیا شما می‌دانید تفاوت پایه پولی و نقدینگی چیست؟ جالب است بدانید آن‌ها دو مفهوم مهم در اقتصاد هستند که با هم تفاوت دارند. پایه پولی شامل پول نقد در دست مردم (اسکناس و سکه) و ذخایر نزد بانک مرکزی می‌شود. پایه پولی که به پول پرقدرت هم معروف است پایه و اساس سیستم مالی را تشکیل می‌دهد؛ معمولا بانک‌ها از این منبع برای ایجاد اعتبار و وام‌ها استفاده می‌کنند.
در مقابل نقدینگی کل پول موجود در اقتصاد را شامل می‌شود که قابل دسترسی و خرج‌کردن است. این شامل پول نقد، سپرده‌های بانکی و سایر دارایی‌های قابل نقد‌شدن سریع می‌شود؛ اوراق قرضه از این دست هستند. به زبان ساده‌تر نقدینگی مجموعی از پول‌های موجود در اقتصاد است که مردم و شرکت‌ها می‌توانند خرج کنند.
نقدینگی معمولا مجموعه بزرگ‌تری از پایه پولی را شامل می‌شود؛ چراکه بانک‌ها می‌توانند با استفاده از پایه پولی وام بدهند و اعتبار خلق کنند. این فرایند به‌عنوان ضریب فزاینده پولی شناخته می‌شود؛ ضریب فزاینده پولی به زبان ساده، تعیین‌کننده هر واحد پولی است که بانک مرکزی وارد اقتصاد می‌کند. تفاوت اصلی اینجاست که پایه پولی همان مقدار پولی است که بانک مرکزی ایجاد می‌کند؛ اما نقدینگی کل پول موجود در اقتصاد است که شامل سپرده‌ها و وام‌های ایجادشده توسط بانک‌ها نیز می‌شود. برای درک بیشتر این موضوع فرمول پایه پولی و ضریب فزاینده پولی را در زیر آورده‌ایم:
پایه پولی= پول نقد در دست مردم + ذخایر بانک‌ها نزد بانک مرکزی
ضریب فزاینده پولی= 1 بخش بر نسبت ذخیره قانونی
نقدینگی 10 سال گذشته در ایران
حجم نقدینگی در ده سال گذشته در ایران با رشد قابل توجهی مواجه بوده است. از سال 1390 الی 1400 نقدینگی در ایران به‌طور میانگین سالانه بین 20 الی 30 درصد را نشان می‌دهد. برای مثال در پایان سال 1390، نقدینگی ایران حدود 392 هزار میلیاد و تا پایان سال 1400 به بیش‌از 4000 میلیارد تومان رسیده است. عوامل مختلفی در نقدینگی ایران موثر بوده‌اند؛ افزایش پایه پولی، استقراض دولت از بانک مرکزی و رشد تورم نقش مهمی در افزایش نقدینگی داشته است.
تفاوت پول و پایه پولی
پول و پایه پولی در کاربردهایشان تفاوت دارند؛ پول نوعی از دارایی است که جهت خرید کالاها و خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مقابل پایه پولی به مجموعه‌ای پول نگهداری‌شده توسط مردم و بانک گفته می‌شود.
پایه پولی دارایی نقدی در دست عموم مردم است که شامل کل اسکناس‌ها و سکه‌هایی می‌شود که توسط بانک مرکزی چاپ یا ضرب شده است. پایه پولی به مقدار پولی گفته می‌شود که مستقیما توسط بانک مرکزی ایجاد خواهد شد. پول نقد در دست مردم و ذخایر بانک‌ها نزد بانک مرکزی شامل پایه پولی است؛ پولی که بانک‌های تجاری به‌عنوان ذخیره در بانک مرکزی نگه می‌دارند.
در واقع تفاوت اصلی پول و پایه پولی اینجاست که پول شامل تمام اشکال پول و دارایی می‌شود که می‌توان برای مبادله استفاده کرد. در مقابل پایه پولی تنها شامل پولی خواهد بود که به‌طور مستقیم توسط بانک مرکزی ایجاد و کنترل می‌گردد. این نوع پول به‌عنوان پشتوانه سیستم بانکی عمل می‌کند. به زبان ساده‌تر، پایه پولی بخش کوچکی از کل پول در اقتصاد است؛ اما نقش کلیدی در تعیین میزان نقدینگی و پول موجود در دست مردم خواهد داشت.
اجزای پایه پولی
پایه پولی به‌عنوان پول پرقدرت به‌شمار می‌رود؛ چراکه بانک‌ها آن را به‌عنوان پایه‌ای برای ایجاد اعتبار و وام به‌کار می‌گیرند. پایه پولی شامل اجزای مختلفی می‌شود که تغییرات در این اجزا می‌تواند به‌طور مستقیم بر نقدینگی و تورم موثر باشد. به‌طور کلی اجزای پایه پولی به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:
پول نقد در دست مردم
پول نقد در دست مردم که از اجزای اصلی پایه پولی است شامل اسکناس‌ها و سکه‌هایی می‌شود که مردم برای معاملات روزمره استفاده می‌کنند. این بخش شامل پول فیزیکی می‌شود که به‌صورت مستقیم توسط بانک مرکزی منتشر می‌گردد و در گردش است.
ذخایر بانک‌ها نزد بانک مرکزی
ذخایر بانک‌ها نزد بانک مرکزی شامل سپرده‌هایی است که بانک‌های تجاری نزد بانک مرکزی نگه‌داری می‌کنند. این نوع سپرده‌ها به‌عنوان پشتوانه‌ای برای وام‌دهی بانک‌ها و تامین نیازهای نقدینگی عمل خواهند کرد؛ بنابراین ذخایر بانک‌ها نزد بانک مرکزی نیز از اجزای اصلی پایه پولی خواهد بود.
این ذخایر به دو دسته ذخایر الزامی و اضافی تقسیم می‌شوند؛ ذخایر الزامی بخشی از سپرده‌های بانکی است که بانک‌ها طبق قانون موظف هستند به‌عنوان ذخیره نزد بانک مرکزی نگه دارند. در مقابل ذخایر اضافی نیز ذخایری هستند که بانک‌ها علاوه‌بر ذخایر الزامی، نزد بانک مرکزی نگه می‌دارند؛ این ذخایر مازاد بر نیاز قانونی بانک‌هاست.
نقش پایه پولی در اقتصاد
پایه پولی که شامل پول نقد و ذخایر بانکی است که توسط بانک مرکزی در اختیار بانک‌ها قرار می‌گیرد. پایه پول نقش کلیدی در اقتصاد دارد و به بانک مرکزی این امکان را می‌دهد که عرضه پول را مدیریت کند؛ در واقع پایه پولی بر نرخ تورم و ثبات اقتصادی نیز تاثیر می‌گذارد. علاوه‌بر این بانک‌ها می‌توانند با استفاده از پایه پولی، وام‌ها و اعتبارات بیشتری ارائه دهند؛ این عمل باعث تحریک فعالیت‌های اقتصادی می‌شود. بانک مرکزی می‌تواند با تنظیم پایه پولی به حفظ ثبات سیستم مالی کمک کند و به مقابله با بحران‌های اقتصادی بپردازد. علاوه‌بر این تغییر در پایه پولی می‌تواند بر نرخ بهره تاثیرگذار باشد و به این ترتیب بر هزینه‌های وام‌گیری و پس‌انداز نیز تاثیر بگذارد.
رابطه پایه پولی و تورم
پایه پولی و تورم رابطه مستقیمی با هم دارند؛ افزایش پایه پولی موجب افزایش حجم نقدینگی در اقتصاد می‌شود. در صورتی‌که این افزایش با رشد تولید ناخالص داخلی همراه نباشد، می‌تواند منجر به تورم شود. به‌طور کلی عوامل متعددی می‌تواند در پایه پولی و تورم موثر باشند:
افزایش پایه پولی و افزایش تقاضا
افزایش پایه پولی می‌تواند افزایش تقاضا برای کالا و خدمات را به‌همراه داشته باشد. معمولا با افزایش میزان پول در دسترس بانک‌ها، احتمال افزایش اعطا وام و افزایش سرمایه‌گذاری نیز به‌وجود می‌آید. به زبان ساده‌تر هنگامی که بانک مرکزی پایه پولی را افزایش می‌دهد، عرضه پول در اقتصاد نیز بیشتر است. برعکس این قضیه نیز می‌تواند اتفاق بیافتد؛ کاهش پایه پولی می‌تواند کاهش عرضه پول و در نهایت کاهش تقاضا و فشارهای تورمی را به‌همراه داشته باشد.
افزایش پایه پولی و کاهش نرخ بهره
افزایش پایه پولی می‌تواند کاهش نرخ بهره را به‌همراه داشته باشد؛ با افزایش پول موجود در بانک‌ها، نرخ بهره بانکی نیز کاهش مییابد. به این ترتیب بانک‌ها برای جذب اعتبار اضافی ترغیب می‌شوند.
افزایش پایه پولی و رشد اقتصادی
افزایش پایه پولی می‌تواند رشد اقتصادی را تحریک کند. در واقع افزایش تقاضا و کاهش نرخ بهره، افزایش سرمایه‌گذاری‌ها و مصرف را به‌همراه دارد؛ این اتفاق می‌تواند اقتصاد را تحریک کند.
افزایش پایه پولی و افزایش قیمت‌ها
افزایش پایه پولی ممکن است افزایش تورم و همین‌طور افزایش قیمت‌ها را به‌همراه داشته باشد. با افزایش تقاضا و رشد اقتصادی، افزایش فشار روی قیمت‌ها و تورم احتمالی وجود خواهد داشت. بر اساس تحقیقات اخیر بر روند تغییرات در نمودار پایه پولی، حجم پایه پولی در سال 1402، رشد 45 درصدی را نشان می‌دهد؛ اما دلیل این مقدار از رشد پایه پولی چیست؟ بدون شک تامین مالی کسری بودجه، پاسخ به بحران‌های اقتصادی، کمک به بانک‌ها و … می‌تواند در این رشد چشمگیر موثر باشند.
چطور پایه پولی را مدیریت کنیم؟
مدیریت پایه پولی از وظایف اصلی بانک مرکزی خواهد بود؛ از این‌رو بانک مرکزی کنترل تورم، تحریک رشد اقتصادی و تضمین ثبات مالی را برعهده دارد. مدیریت پایه پولی، مدیریت نقدینگی کشور را نیز به‌همراه خواهد داشت؛ معمولا این نوع مدیریت از طریق سیاست‌های پولی صورت می‌گیرد. روش‌های مختلفی برای مدیریت پایه پولی وجود دارد که به روش‌های مختلف انجام می‌شود:
سیاست‌های پولی
بانک‌های مرکزی از ابزارهای مختلفی مانند تغییر نرخ بهره، عملیات بازار باز و تغییر نسبت ذخیره قانونی برای مدیریت پایه پولی استفاده می‌کنند. عملیات بازار باز یا OMO، خرید و فروش اوراق قرضه دولتی بانک مرکزی در بازار باز را شامل می‌شود. در واقع خرید اوراق قرضه توسط بانک مرکزی، منجر به واردشدن پول به اقتصاد کشور می‌شود که در نهایت افزایش پایه پولی را به‌همراه دارد.
کنترل تورم
از دیگر اهداف اصلی مدیریت پایه پولی، کنترل تورم است. با تنظیم میزان پول در گردش، بانک مرکزی می‌تواند فشارهای تورمی را کاهش دهد.
نرخ بهره بانکی
بانک مرکزی با تنظیم نرخ بهره‌ای که برای وام‌های بانکی اعمال می‌گردد؛ می‌تواند بر پایه پولی تاثیر بگذارد. کاهش نرخ بهره می‌تواند تسهیلات بیشتری را برای وام‌گرفتن فراهم سازد و به افزایش پایه پولی بی‌انجامد؛ درحالی‌که افزایش نرخ بهره معمولا تقاضا برای وام را کاهش می‌دهد و پایه پولی را محدود می‌کند.
سپرده و وام‌دهی
بانک مرکزی با اعطا وام به بانک‌های تجاری و پذیرش سپرده‌های آن‌ها، می‌تواند نقدینگی موجود در سیستم بانکی را تنظیم کند. این اقدامات به کنترل موثر نرخ بهره بازار توسط بانک مرکزی کمک خواهد کرد.
ثبات مالی
مدیریت پایه پولی به حفظ ثبات مالی کمک می‌کند. بانک‌های مرکزی با استفاده از ابزارهای پولی، نوسانات اقتصادی را کاهش می‌دهند و از بحران‌های مالی جلوگیری می‌کنند.
نظارت و پیش‌بینی
بانک مرکزی به بررسی دقیق وضعیت اقتصادی و بازارهای مالی می‌پردازد تا تصمیمات مناسب را اتخاذ کند. این می‌تواند شامل تحلیل داده‌های اقتصادی، پیش‌بینی روندهای اقتصادی و بررسی تاثیرات سیاست‌های پولی باشد.
پایه پولی یا نقدینگی؟ کوینوورس شما را راهنمایی می‌کند
پایه پولی چیست و چه تفاوتی با نقدینگی دارد؟ آیا با کاربرد آن آشنا هستید؟ در واقع پایه پولی مقدار پولی است که بانک مرکزی به شکل اسکناس و سکه یا ذخایر بانکی در اقتصاد وارد می‌کند؛ اما نقدینگی کل پول موجود در اقتصاد را شامل می‌شود. اکنون کویننورس اینجاست تا شما را با مدیریت پایه پولی، نقش پایه پولی در اقتصاد و … آشنا کند.
