این روزها شاهد افزایش چشمگیر قیمت همه اقلام اساسی و غیر اساسی هستیم. گرانی پای خود را در همه صنفها باز کرده و مردم به شدت از شرایط موجود ناراضی هستند. در علم اقتصاد به افزایش تدریجی قیمتها تورم گفته میشود ولی ابرتورم چیست؟ آیا تورم با ابرتورم یکی است؟ در این مقاله قرار است با تورم، ابرتورم، راههای مقابله با ابرتورم، دلیل بوجودآمدن ابرتورم و نکات بسیار بیشتری آشنا شویم.
تورم چیست؟
به کاهش تدریجی قدرت خرید مردم که ناشی از افزایش گسترده قیمت کالاها و خدمات در طول زمان است، تورم میگویند. در واقع نرخ تورم به عنوان میانگین افزایش قیمت سبدی از کالاها و خدمات منتخب طی یک سال محاسبه میشود.
تورم بالا به این معنی است که قیمتها به سرعت در حال افزایش هستند در حالیکه تورم پایین به این معنی است که قیمتها با سرعت بسیار کمتری رشد میکنند. در حقیقت تورم (Inflation) درست نقطه مقابل کاهش قیمتها (Deflation) است که در آن قدرت خرید مردم افزایش پیدا میکند.
وقتی سطح عمومی قیمتها افزایش پیدا میکند مردم مجبور میشوند برای خرید کالاها و خدمات پول بیشتری پرداخت کنند. یادتان باشد افزایش در سطح عمومی قیمتها به معنی کاهش ارزش پول است چرا که هر ریال موجود در کیف پول شما قدرت کمتری برای خرید کالاها و خدمات خواهد داشت.
دلایل بوجود آمدن تورم
ریشه اصلی تورم افزایش حجم پول در جامعه یا همان نقدینگی است که این مساله میتواند از طریق مکانیسمهای مختلف در اقتصاد انجام شود.
این افزایش حجم عرضه پول در اقتصاد میتواند توسط مقامات یک کشور به صورتهای زیر رقم بخورد:
- چاپ و انتشار بیرویه پول در کشور
- کاهش قانونی ارز کشور
- تولید پول در سطح جامعه از طریق خرید اوراق قرضه از بازارهای ثانویه
- فشار عرضه و کمبود کالاهای کلیدی
در کل زمانیکه تورم رخ میدهد پول ملی کشور ارزش خود را از دست میدهد و قدرت خرید مردم کاهش پیدا میکند و شما میتوانید این معضل یا بیماری بزرگ را در تمام بخشهای کشور مشاهده کنید.
انواع تورم
حال که با تورم و دلایل بوجودآمدن آن در جامعه آشنا شدید، نوبت آن است تا انواع تورم را نیز یاد بگیرید. در کل تورم را میتوان به سه دستهی تورم ناشی از فشار تقاضا، تورم ناشی از فشار هزنیه و تورم داخلی تقسیمبندی کرد.
تورم ناشی از فشار تقاضا
تورم ناشی از تقاضا (demand-pull effect) زمانی رخ میدهد که افزایش عرضه پول و اعتبار، تقاضای کلی برای کالاها و خدمات را با سرعت بیشتری نسبت به ظرفیت تولید اقتصاد تحریک کند. این مساله باعث بالارفتن تقاضا شده و منجر به افزایش تورم در کشور میشود.
به زبانی سادهتر، وقتیکه پول بیشتری در دست مردم است این مساله باعث رقم خوردن احساسات مثبت در مصرفکنندگان میشود. همین فاکتور مهم و حیاتی باعث میشود مردم جامعه بیشتر هزینه و خرید کنند که در نهایت این کار منجر به افزایش تورم خواهد شد.
در کل، این مساله باعث ایجاد شکاف بین عرضه و تقاضا؛ یعنی افزایش بیشتر تقاضا و عرضه کمتر شده، در نتیجه قیمتها شروع به افزایش میکنند.
تورم ناشی از فشار هزنیه
تورم ناشی از فشار هزینهها (cost-push effects) نتیجه افزایش قیمتها از طریق نهادههای فرآیند تولید است.
در حقیقت تورم ناشی از فشار هزینهها به دلیل افزایش هزینههای تولید رخ میدهد که خود ناشی از افزایش قیمت مواد اولیه و هزینه نیروی کار است. با بالا رفتن هزینههای تولید، عرضه کالاهای تولیدشده کاهش مییابد. این کاهش عرضه معمولا با تقاضاهای بیکشش همراه است. در واقع از آنجا که تقاضا تقریبا ثابت باقی میماند، قیمت کالاها در این حالت افزایش مییابد.
نمونه بارز تورم ناشی از فشار هزینهها، تورمی است که در دهه 70میلادی بر اثر افزایش قیمت نفت توسط اعضای اوپک صورت گرفت. این مساله باعث ثابتماندن تقاضا برای نفت و در نتیجه افزایش قیمتها شد.
تورم داخلی
آخرین نوع تورم یعنی تورم داخلی (built-in) مربوط به انتظارات مصرفکنندگان یا همان مردم جامعه برای افزایش قیمتها در آینده است.
در واقع، با افزایش قیمت کالاها و خدمات، مردم ممکن است انتظار افزایش مداوم در آینده را با نرخ مشابه داشته باشند. به این ترتیب، کارگران ممکن است برای حفظ استاندارد زندگی خود دستمزد بیشتری را طلب کنند.
افزایش دستمزد کارگران منجر به افزایش قیمت تمام شده کالاها و خدمات میشود و این “مارپیچ دستمزد-قیمت” همچنان ادامه دارد چرا که یک عامل روی عوامل دیگر تاثیر میگذارد.
ابر تورم چیست؟
حال که متوجه تورم، دلایل بوجودآمدن آن و انواع تورم شدید، نوبت آن است تا با ابرتورم که موضوع این مقاله است آشنا شوید.
ابر تورم اصطلاحی است که افزایش سریع، بیش از حد و خارج از کنترل عمومی قیمتها را که منجر به تورم شدید میشود، توصیف و اندازهگیری میکند.
همان گونه که متوجه شدید تورم، سرعت افزایش قیمت کالاها و خدمات را در یک اقتصاد اندازهگیری میکند در صورتیکه ابرتورم، نشاندهنده افزایش غیرقابل کنترل قیمتها در یک دوره معین است که معمولاً بیش از 50 درصد در ماه میباشد.
بد نیست بدانید ابرتورم یک رویداد نادر در اقتصادهای توسعهیافته است اما در طول تاریخ بارها در کشورهایی مانند چین، آلمان، روسیه، مجارستان و گرجستان رخ داده است.
ابرتورم به زبان ساده
بد نیست بدانید تورم در ایالات متحده امریکا توسط اداره آمار کار (BLA) و با استفاده از شاخص قیمت مصرفکننده یا همان CPI به منظور سنجش قدرت خرید دلار اندازهگیری میشود.
CPI شاخصی از قیمتهای حدود 94.000 کالا و خدمات است که به شرح زیر میباشد: تقریباً 8000 واحد مسکونی اجارهای، قیمت عوارض خطوط هوایی، پوشاک، کالاهای خانگی، داروهای تجویزی، خودروهای مستعمل و هزینه پست و غیره.
از طرفی دیگر، فدرال رزرو بطور کلی تلاش میکند تا آنچه را که نرخ تورم سالم، یعنی حدود 2 درصد مینامد را در بلندمدت حفظ کند. ابرتورم در واقع وضعیت بسیار شدید تورم است؛ بطور کلی تورم بالای 5 درصد را تورم بالا و تورم بالای 50 درصد در ماه را ابرتورم مینامند.
دلایل بوجود آمدن ابرتورم
فاکتورهای مختلفی باعث بوجودآمدن ابرتورم میشود که در ادامه آنها را به شما معرفی میکنیم.
عرضه بیشازحد پول
عموما بانکهای مرکزی عرضه “پول در گردش” را کنترل میکنند. بانکهای مرکزی میتوانند حجم پول در گردش را در مواقعی که احساس میکنند از نظر تاریخی در حال ورود به دوره رکود هستند را افزایش دهند. هدف از افزایش عرضه پول، تشویق بانکها به وام دادن به مصرفکنندگان و کسب و کارها برای استقراض و خرج کردن است.
حال در این میان، اگر افزایش عرضه پول توسط رشد اقتصادی که با تولید ناخالص داخلی اندازهگیری میشود (GDP، معیار تولید یک اقتصاد) حمایت نشود، میتواند منجر به ابرتورم شود.
در حقیقت اگر تولید ناخالص داخلی رشد نکند، کسبوکارها قیمتها را بالا میبرند تا سود خود را افزایش دهند و سرپا بمانند. مصرفکنندگان (منظور مردم جامعه است) هم وقتی جیبشان پر است، پول بیشتری برای کالاهای گرانتر شده میپردازند و بدین صورت تورم را تغذیه میکنند.
پس اگر اقتصاد کشوری به رکود، بحران یا کاهش اقتصادی و افزایش تورم ادامه دهد، شرکتها هزینه بیشتری میگیرند، مصرفکنندگان پول بیشتری پرداخت میکنند و بانک مرکزی هم پول بیشتری چاپ میکند.
در واقع، چرخهای از افزایش نرخ تورم رخ میدهد که منجر به ابر تورم میشود.
ابرتورم ناشی از فشار تقاضا
ابرتورم ناشی از تقاضا سناریویی است که در آن تقاضای کل در مقابل عرضه کل بسیار زیاد میشود.
افزایش تقاضا به سرعت قیمتها را افزایش میدهد زیرا کالاها و خدمات کافی برای پاسخگویی به افزایش تقاضای کلی مصرف کنندگان و مشاغل موجود نیست.
اگر خاطرتان باشد زمانیکه کرونا در ایران تکثیر و تشدید شد، از آنجا که تقاضا برای الکل، ماسک و لوازم مورد نیاز در آن دوره افزایش پیدا کرد، قیمت این کالاها به شدت بالا رفت.
دلیل اصلی آن هم همین افزایش فشار تقاضا و عدم وجود عرضه کافی برای این کالاها بود.
ابرتورم دلایل دیگری از جمله کسری بودجه دولت هم دارد؛ در مواقعی که درآمدهای دولت کمتر از مخارجش باشد، دچار کسری بودجه میشود. اما کسری بودجه به خودی خود منجر به ابر تورم نخواهد شد بلکه هنگامی شکل میگیرد که دولتها برای جبران کسری بودجه خود اقدام به چاپ پول بدون پشتوانه کنند.
اثرات ابرتورم
ابرتورم میتواند عواقب نامطلوبی در جامعه ایجاد کند. به عنوان مثال، ممکن است مردم شروع به احتکار کالاهایی مانند غذا به دلیل افزایش بیرویه قیمت کالاها کنند. در نتیجه زمانیکه کالاها توسط مردم جامعه احتکار میشود، کشور دچار کمبود مواد غذایی و بحران میشود.
کاهش قدرت خرید مردم
زمانیکه قیمتها به شدت شروع به افزایش میکند، ارزش پول ملی یک کشور کاهش پیدا میکند که دلیل اصلی آن، کاهش قدرت خرید مردم جامعه است.
قدرت خرید کمتر بدین معنی است که مصرفکنندگان مجبورند برای اقلام کمتر، هزینه بیشتری کنند؛ در واقع سفره مردم در چنین مواقعی کوچک و کوچکتر میشود.
زمانیکه سفره مردم کوچکتر میشود، پول کمتری برای قبوض و کالاهای اصلی در جیب آنها باقی میماند.
ورشکستگی بانکها
سومین اثر ابرتورم ورشکستگی بانکها و موسسات مالی است. زمانیکه ابرتورم رخ میدهد مردم جامعه دیگر قادر نیستند پولهای خود را در بانکها و موسسات مالی پسانداز کنند. همین مساله باعث میشود تا بانکها و موسسات مالی که کار اصلیشان کارکردن با پول مردم است، ورشکسته شوند.
بحرانهای دولتی
به غیر از بانکها و موسسات مالی، دولتها هم دچار مشکل جدی در ارائه سرویس و خدمات ضروری به مردم و جامعه میشوند.
به عنوان مثال، وقتی کسبوکارها به دلیل گرانی و ابرتورم نتوانند کالاهای خود را بفروشند، خبری هم از مالیات کسبوکارها نیست در نتیجه دولت برای ارائه یکسری خدمات ضروری دچار مشکل جدی و بحران خواهد شد.
کاهش سرمایهگذاریهای خارجی
اگر خوب دقت کنید زمانیکه فرد ثروتمندی قصد سرمایهگذاری روی کسبوکاری دارد، همه جوانب کار را از قبل با یک تیم قوی اقتصادی بررسی میکند تا ببیند این کار اصلا توجیه اقتصادی دارد یا خیر.
این مساله در مقیاس بالاتر و برای جذب سرمایهگذاریهای خارجی هم صدق میکند. اگر کشورها قصد سرمایهگذاری در کشور یا منطقه دیگری را داشته باشند، تمام فاکتورها و نکات مهم کشور مقصد را بررسی کرده تا ببینند آیا این کار منجر به موفقیت و سودآوری میشود یا خیر.
کدام سرمایهگذار خارجی را میشناسید که بخواهد در کشوری که با ابرتورم دستوپنجه نرم میکند، سرمایهگذاری کند؟! مسلما تمام افراد و کشورها سمت سرمایهگذاری روی کشورهایی میروند که از لحاظ اقتصادی و سیاسی دارای نظم و ثبات قابل قبولی باشد.
راهکارهای مقابله با ابرتورم
حال که با تورم، ابرتورم، دلایل بوجودآمدن آنها و اثرات ابرتورم در جامعه آشنا شدید، نوبت آن است تا راهکارهای مقابله با ابرتورم را با هم بررسی کنیم.
منظور از راهکارهای مناسب ابرتورم این است که شما در زمانهای ابرتورم بتوانید با یک سبد سرمایهگذاری مناسب، خودتان را مجهز کنید تا نه تنها اصل سرمایهتان از بین نرود، بلکه قادر باشید تا سود هم بکنید.
سرمایه گذاری در بازار مسکن و کامودیتی ها
اگر در زمانهای پدیدآمدن ابرتورم دنبال سود هستید میتوانید روی کالاها یا همان کامودیتیها و بازار مسکن سرمایهگذاری کنید (درنظر داشته باشید این راهکارها مناسب افرادی است که درون ایالات متحده امریکا زندگی میکنند نه بازار ایران؛ اگرچه ممکن است برخی از این راهکارها مناسب ایران هم باشد).
معمولا تجربه نشان داده که سرمایهگذاری در بازار مسکن و روی کامودیتیها باعث حفظ ارزش اصل پول شما بوده است. این نکته در حقیقت مهمترین اصل در زمانهای شکلگیری ابرتورم است که شما بتوانید اصل پول خود را حفظ کنید (این مساله شامل ایران هم میشود).
اجازه دهید منظورمان از کامودیتیها را شفافتر بیان کنیم؛ همیشه در زمان شکلگیری ابرتورم یا حتی تورم بالا، یکی از بهترین سرمایهگذاریها، سرمایهگذاری روی طلا است. البته این کار به همین سادگیها هم نیست و شما در این مواقع حتما باید از نیروهای آگاه و متخصص در زمینه سرمایهگذاری روی طلا استفاده کنید.
سرمایه گذاری روی اوراق قرضه مصون از تورم
روش بسیار مهم بعدی، سرمایهگذاری روی اوراق قرضه مصون از تورم (TIPS) است که در زبان انگلیسی به آن Treasury Inflation-Protected Securities گفته میشود.
از آنجا که مردم همیشه در محیطهای تورمی دنبال حفظ ارزش پول و سرمایه گرانبهای خود هستند، سرمایهگذاری روی TIPS یکی از بهترین گزینهها تلقی میشود.
این اوراق قرضه توسط فدرال رزرو امریکا یا همان بانک مرکزی ایالات متحده صادر میشود و شما بعد از خریداری آنها بطور منظم سود دریافت خواهید کرد و در زمان پایان سررسید هم اصل پول شما به شما بازگردانده میشود.
سرمایهگذاری روی صندوقهای سرمایهگذاری مشترک و قابل معامله
یکی دیگر از روشهای حفظ ارزش پول در زمانهای تورم و ابرتورم، سرمایهگذاری روی صندوقهای سرمایهگذاری مشترک و صندوقهای قابلمعامله است. صندوقهای سرمایهگذاری مشترک، نوعی سرمایهگذاری است که عموما به عنوان یک صندوق با سرمایه متغیر یا صندوق نامحدود (Open-end Fund) شناخته میشود.
این صندوقها وجوه حاصل از سرمایهگذاری تعداد زیادی از مشارکتکنندگان را جمعآوری کرده و بر اساس اهداف سرمایهگذاری مشخص، آنها را سرمایهگذاری میکنند. پس همینطور که مشاهده کردید شما میتوانید در زمانهایی که در کشور تورم یا ابرتورم رخ میدهد، پول خود را در بازارهای متفاوت از مسکن و طلا گرفته تا اوراق قرضه و صندوقهای سرمایهگذاری مشترک و قابلمعامله سرمایهگذاری کنید.
بررسی نمونههای ابر تورم در جهان
در این قسمت قصد داریم تا شما را با نمونههای بارز ابرتورم در جهان در سالهای گذشته آشنا کنیم. امید است با ذکر این موارد، دیگر کشورها بتوانند بهموقع جلوی تورم؛ این بلای خانمانسوز را گرفته و پیش از آنکه خود نابود شوند، بتوانند تورم بالا و یا ابرتورم را نابود کنند.
تورم یوگسلاوی
یکی از مخربترین و طولانیترین دورههای ابرتورم در دهه 1990 و در کشور یوگسلاوی سابق رخ داد. این کشور قبلاً نرخهای تورمی بالای 76 درصد در سال را تجربه کرده بود و در آستانه انحلال ملی بود.
در سال 1991 مشخص شد که اسلوبودان میلوسویچ، رهبر وقت صربستان، خزانه ملی را با واداشتن بانک مرکزی صربستان به اعطای 1.4 میلیارد دلار وام به نزدیکان خود، غارت کرده است.
این دزدی بانک مرکزی دولت را مجبور کرد برای رسیدگی به تعهدات مالی خود مقادیر زیادی پول چاپ کند. در نتیجه، ابرتورم به سرعت اقتصاد را دربرگرفت و آنچه را که از ثروت کشور باقی مانده بود پاک کرد و مردم یوگسلاوی را مجبور به مبادله کالاها کرد.
نرخ تورم هم هر روز تقریباً دو برابر میشد تا اینکه به نرخ غیرقابلمحاسبه 313.000.000 درصد در ماه رسید! دولت یوگسلاوی هم بعد از مشاهده این مصیبت، بهسرعت کنترل تولید و دستمزدها را در دست گرفت و همین مساله منجر به کمبود مواد غذایی در سرتاسر کشور شد.
در نتیجه این کار دولت، درآمدها بیش از 50 درصد کاهش یافت و تولید هم متوقف شد. در انتها دولت وقت یوگسلاوی در نهایت مارک آلمان را جایگزین ارز خود کرد و همین شگرد عالی به ثبات اقتصاد این کشور کمک کرد.
تورم مجارستان
یکی دیگر از کشورهای اروپایی که سالها پیش ابرتورم را تجربه کرده، کشور مجارستان است. این کشور بعد از جنگ جهانی دوم، بیشترین نرخ تورمی که تجربه کرد، تورم 207 درصد آن هم بصورت روزانه بود!
تورم زیمبابوه
کشور بعدی که در اینجا قصد داریم درباره آن صحبت کنیم، زیمبابوه است. این کشور در سال 2008 وارد یک دوره ابرتورمی شد که تا سال 2009 هم طول کشید؛ بد نیست بدانید زیمبابوه طی این دوره یک ساله روزانه چیزی در حدود 98 درصد تورم را تجربه کرد!
البته از آنجا که اقتصاددانان بر این باورند که تورم و ابرتورم به یکباره شروع نمیشود، دوره ابرتورمی این کشور هم پس از چندین دوره خشکسالی و کاهش تولید ناخالص داخلی در سال 1999 آغاز شد.
دولت وقت زیمبابوه هم در نتیجه این بحران مجبور شد بیش از آنچه تولید میکرد وام بگیرد و شروع به هزینه بیشتر کند. مشکل بازپرداخت بدهیهای دولت از یک طرف و مساله جنگ زیمبابوه و قرضگرفتن دوباره از صندوق بینالمللی پول هم از طرف دیگر مشکلات این کشور را دوچندان کرد.
دولت زیمبابوه هم برای پرداخت این هزینهها شروع به چاپ پول کرد و همین مساله باعث افزایش تورم شدید شد. ساکنان زیمبابوه برای فرار از مشکلات اقتصادی شروع به نقل مکان به کشورهای دیگر کردند و میلیون ها نفر تا سال 2010 کشور را ترک کرد و اقتصاد این کشور تا مرز فروپاشی جلورفت.
ابرتورم آلمان
یکی دیگر از معروفترین ابرتورمهای تاریخ مربوط به کشور آلمان است. شاید با تعجب بپرسید همین آلمانی که الان و در سال 2024 سومین اقتصاد بزرگ حال حاضر جهان با تولید ناخالص داخلی 4.121 میلیارد یورو است؟!
منظورتان آلمانی است که بعد از ایالات متحده و چین در جایگاه سوم دنیا از لحاظ تولید ناخالص داخلی ایستاده میباشد؟! پاسخ بلی است. همه چیز از جنگ جهانی اول شروع شد؛ در واقع بعد از اینکه بانک تسویه بینالمللی آلمان را مجبور به پرداخت غرامت به کشورهای آسیبدیده کرد، نرخ تورم در آلمان به نرخهای بیشتر از 30.000 درصد در ماه رسید که این مساله بدین معنی بود که قیمت کالاها در آلمان هر چند روز یکبار، دو برابر میشد.
یکی از اصلیترین مشکلات بوجودآمدن ابرتورم در آلمان، چاپ بیرویه و بدون پشتوانه پول به منظور پرداخت غرامت، آن هم به دلار امریکا بود که در آن زمان نرخ برابری آن بسیار بیشتر از پول ملی آلمان بود.
ابرتورم ونزوئلا
همانطور که میدانید اقتصاد کشور ونزوئلا نفتی است و این کشور حتی در شرایطی که قیمت نفت کاهش پیدا میکند و دسترسی دولت به منابع مالی خارجی محدود میشود، توانسته بود گلیم خود را از آب بیرون بکشد.
ولی ماجرای ابرتورم ونزوئلا که بر اساس آمار بانک مرکزی این کشور شش رقمی بود، شدیدترین بحران تورمی در امریکای لاتین بوده است! تاثیرات این ابرتورم شش رقمی به حدی شدید بود که بسیاری از ساکنان این کشور به سرزمینهای دیگر مهاجرت کرده و ونزوئلا را ترک کردند.
در واقع اقتصاد ونزوئلا بین سالهای 1950 تا 1973 جزو باثباتترین اقتصادهای امریکای لاتین محسوب میشد ولی هرچه این کشور جلوتر رفت، تورمهای شدیدتری را تجربه کرد تا در نهایت نرخ تورم این کشور به شش رقم رسید!
به عنوان مثال، اگرچه ونزوئلا بین سالهای 1973 و 2014 رشد پولی فزایندهای داشت، اما اقتصاد این کشور توانست نرخ تورم را در محدوده دو رقمی حفظ کند. ولی از ژانویه 2015 تا 2016 یعنی طی فقط 1 سال، نرخ تورم تا 862 درصد هم افزایش پیدا کرد و در نهایت ونزوئلا نرخ بسیار شدید تورم 130.000 درصد را برای 1 سال تمام تجربه کرد.
نتیجه گیری
ابر تورم اصطلاحی است که افزایش سریع، بیش از حد و خارج از کنترل عمومی قیمتها را که منجر به تورم شدید میشود، توصیف و اندازهگیری میکند. همان گونه که طی مطالعه این مقاله متوجه شدید تورم، سرعت افزایش قیمت کالاها و خدمات را در یک اقتصاد اندازهگیری میکند در صورتیکه ابرتورم، نشاندهنده افزایش غیرقابل کنترل قیمتها در یک دوره معین است که معمولاً بیش از 50 درصد در ماه میباشد.